Παιδιά-νύφες και ανήλικοι γάμοι: Μια ανθρωπολογική, κοινωνιολογική και ιστορική προσέγγιση

Στη δημόσια συζήτηση συχνά προβάλλεται το αφήγημα ότι στο Ισλάμ και στις κοινωνίες της Μέσης Ανατολής και Νότιας Ασίας επικρατεί ένα φαινόμενο «παιδιών νυφών» που ταυτίζεται με παιδοφιλία. Τέτοιες απόψεις συνήθως αγνοούν το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο, με αποτέλεσμα να στιγματίζουν ολόκληρες κοινωνίες. Σκοπός του άρθρου μας είναι να απαντηθεί αυτό το κυρίαρχο αφήγημα, παρουσιάζοντας στοιχεία από την ανθρωπολογία, την ιστορία και το δίκαιο. Θα δούμε ότι η έννοια της ενηλικίωσης και του κατάλληλου ηλικιακού ορίου γάμου είναι σχετική και κοινωνικά κατασκευασμένη, μεταβαλλόμενη ανά τόπο και χρόνο. Σε πολλές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένης της μεσαιωνικής Ευρώπης, του πρόσφατου παρελθόντος της Αμερικής, αλλά και εντός της Ιουδαϊκής και Χριστιανικής παράδοσης, οι γάμοι σε ηλικίες που σήμερα θα θεωρούσαμε πολύ μικρές ήταν αποδεκτοί και σύμφωνοι με τα ήθη της εποχής, χωρίς ηθική καταδίκη. Επιπλέον, θα εστιάσουμε στο τι πραγματικά διδάσκει το Ισλάμ. Ότι δεν υφίσταται θρησκευτική εντολή για γάμο με ανηλίκους, αντιθέτως, η ισλαμική νομολογία θέτει ως προϋποθέσεις τον ψυχικό και σωματικό καταλογισμό (ωριμότητα) και σέβεται τους νόμους της κάθε κοινότητας. Τέλος, θα συγκρίνουμε ορισμένες προπαγανδιστικές κριτικές, όπως ένα χαρακτηριστικό άρθρο που κυκλοφορεί στο ελληνικό διαδίκτυο, που παρουσίασε τις «ανήλικες νύφες» ως «ντροπή του Ισλάμ» με τη νομική πραγματικότητα στη Δύση (ΗΠΑ, Ευρώπη, Ελλάδα). Θα αναδειχθεί έτσι η υποκρισία και τα δυτικά διπλά μέτρα και σταθμά. Κοινωνίες που έως πρόσφατα επέτρεπαν παρόμοιες πρακτικές ή σήμερα σεξουαλικοποιούν την παιδική ηλικία, εμφανίζονται ως επικριτές άλλων πολιτισμών. Με εκτενείς βιβλιογραφικές αναφορές σε επιστημονικές μελέτες (π.χ. Adolescence, Sexuality and Criminal Law) θα καταδείξουμε ότι οι πρόωροι γάμοι σε ένα παραδοσιακό περιβάλλον, συνδέονται με την πολιτισμικά ορισμένη ενηλικίωση και όχι με διαστροφή, ενώ αντιθέτως η σύγχρονη δυτική σεξουαλικοποίηση της παιδικότητας αποτελεί ένα υπαρκτό και ανησυχητικό φαινόμενο.

Ας δούμε πρώτα την έννοια της ενηλικίωσης και το πως είναι σχετική και κοινωνικά κατασκευασμένη.

Αυτό που θεωρούμε «παιδί» ή «ενήλικο» δεν είναι απόλυτο, αλλά μεταβάλλεται ανάλογα με το κοινωνικό και νομικό πλαίσιο. Η ηλικία συναίνεσης και γάμου διαφέρει εντυπωσιακά ακόμη και μεταξύ σύγχρονων δυτικών χωρών. Για παράδειγμα, στη σημερινή Ευρώπη το νόμιμο όριο σεξουαλικής συναίνεσης κυμαίνεται από τα 14 έτη (στην Ιταλία) έως τα 18 (στην Τουρκία), με ενδιάμεσες τιμές όπως τα 15 στη Δανία και 16 στη Φινλανδία. Έτσι, ένας Τούρκος που έχει μάθει ότι κάτω των 18 οποιαδήποτε σεξουαλική σχέση είναι παράνομη, πιθανώς θα φρίττει μαθαίνοντας ότι στην Ιταλία ο νόμος επιτρέπει σχέσεις ενηλίκων με 14χρονους, κάτι που οι Ιταλοί δεν εφαρμόζουν. Αυτό το παράδειγμα καταδεικνύει πόσο υποκειμενικός είναι ο ορισμός του «ανηλίκου». Το τί αποτελεί παιδί και τί ενήλικο άτομο διαφέρει χαρακτηριστικά από κοινωνία σε κοινωνία.  

Ιστορικά, η ίδια η έννοια της εφηβείας ως ξεχωριστής φάσης μεταξύ παιδικής ηλικίας και ενηλικίωσης είναι σχετικά σύγχρονη κατασκευή. Μελετητές της κοινωνικής ιστορίας, όπως ο Jeremy Rifkin, επισημαίνουν ότι η αντίληψη μιας παρατεταμένης νεότητας, κατά την οποία ένα άτομο δεν θεωρείται πλήρως ώριμο παρότι έχει βιολογικά ενηλικιωθεί, αναδύθηκε μόλις στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Πριν από τη βιομηχανική εποχή, τα παιδιά αντιμετωπίζονταν ως «μικροί ενήλικες» αμέσως μόλις περνούσαν το κατώφλι της εφηβείας. Σε πολλές παραδοσιακές κοινωνίες, ιδίως αγροτικές ή φυλετικές, η ενηλικίωση σηματοδοτούνταν από τελετές μύησης γύρω στην εφηβεία, μετά τις οποίες το άτομο αναλάμβανε πλήρως ενήλικους ρόλους. Ακόμα και μεγάλες θρησκείες έχουν ενσωματώσει αυτήν την ιδέα. Στον Ιουδαϊσμό, για παράδειγμα, το αγόρι στα 13 του (Bar Mitzvah) και το κορίτσι στα 12 (Bat Mitzvah) θεωρούνται πλέον ηθικά υπεύθυνοι ως ενήλικοι ενώπιον του Θεού, ικανοί να τηρούν τις εντολές. Αντίστοιχα, στην καθολική Ευρώπη του Μεσαίωνα, η Εκκλησία θεωρούσε το “age of reason” (ηλικία της λογικής) γύρω στα 7 έτη, τότε το παιδί μπορούσε να εξομολογηθεί και να κοινωνήσει συνειδητά, ενώ η εφηβεία (~12-14 έτη) σήμαινε και δυνατότητα γάμου. Συνεπώς, οι ηλικιακοί διαχωρισμοί που σήμερα θεωρούμε αυτονόητους δεν ίσχυαν στο παρελθόν. Είναι προϊόν συγκεκριμένων κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων (εκπαίδευση, αστικοποίηση, νόμοι περί παιδικής εργασίας κλπ.) κυρίως των τελευταίων δύο αιώνων.  

Σε αυτό το σημείο μπορούμε να δούμε και παραδείγματα από την ιστορία με πρακτικές πρώιμων γάμων σε διάφορες κοινωνίες.

Προκειμένου να κατανοήσουμε το ζήτημα είναι κρίσιμο να αναγνωρίσουμε ότι οι γάμοι σε μικρή ηλικία απαντώνται διαχρονικά σε πλήθος πολιτισμών και όχι μόνο στον ισλαμικό κόσμο. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα της ανθρώπινης ιστορίας, ο γάμος αμέσως μετά την έναρξη της εφηβείας (ή και λίγο πριν από αυτήν, με την προϋπόθεση ότι η συμβίωση θα ξεκινούσε μετά την σωματική ωρίμανση) θεωρείτο φυσιολογικός. Όπως παρατηρεί ο ιστορικός Vern L. Bullough, η ηλικία συγκατάθεσης σε σεξουαλική ένωση συνέπιπτε συνήθως με την ηλικία της εφηβείας, ενώ ιστορικά έχουν καταγραφεί περιπτώσεις ορίων ακόμη και στα 7 έτη. Σε αρχαίες και παραδοσιακές κοινωνίες, η απόφαση για το πότε θα παντρευτεί μια κόρη ή ένας γιος ήταν υπόθεση της οικογένειας ή της φυλής και όχι του κράτους. Μόνο κατά την κλασική περίοδο του ελληνορωμαϊκού δικαίου άρχισαν να θεσπίζονται γενικοί νομικοί κανόνες. (https://www.researchgate.net/publication/272120091_Age_of_Consent )

Στην Ευρώπη του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, οι γάμοι σε νεαρή ηλικία ήταν συχνοί, ιδίως στις βασιλικές δυναστείες και τις ανώτερες τάξεις, όπου οι συμμαχίες επιβάλλονταν νωρίς. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία για πολλούς αιώνες όριζε ως ελάχιστη επιτρεπτή ηλικία γάμου τα 12 χρόνια για τα κορίτσια και τα 14 για τα αγόρια, σύμφωνα με το Κανονικό Δίκαιο (διατύπωση του Gratian τον 12ο αιώνα). Ήδη από τον 12ο αιώνα η Εκκλησία αναγνώριζε το δικαίωμα ενός κοριτσιού των 12 ετών να συναινέσει σε γάμο ακόμη και χωρίς την άδεια των γονέων του (σε περιπτώσεις μυστικών γάμων), καταργώντας την προηγούμενη απαίτηση γονικής συναίνεσης. Αυτά τα όρια (12/14) πέρασαν και στο κοσμικό δίκαιο πολλών ευρωπαϊκών χωρών. Το αγγλικό κοινό δίκαιο παράδειγμα ενσωμάτωσε τον 13ο αιώνα αυτά τα κατώτατα όρια, με αποτέλεσμα μέχρι και τον 19ο αιώνα η σεξουαλική συνεύρεση ή ο γάμος με κορίτσι των 12 και πάνω να μην θεωρείται βιασμός με βάση το νόμο. Χαρακτηριστικά, το πρώτο καταγεγραμμένο όριο ηλικίας συναίνεσης στην Αγγλία εμφανίζεται το 1275 μ.Χ. Ο νόμος Statute of Westminster όρισε πλημμέλημα τη «συνουσία με κόρη κάτω της νόμιμης ηλικίας» (“within age”), και αργότερα ο δικαστής Sir Edward Coke διευκρίνισε ότι «νόμιμη ηλικία» εννοείται τα 12 έτη, δηλ. η ηλικία γάμου. Επί βασιλείας Ελισάβετ Α΄, το 1576, πέρασε νόμος που τιμωρούσε αυστηρότερα τη σεξουαλική πράξη με κορίτσι κάτω των 10 ετών, υποδηλώνοντας ότι ως τότε τα 10-12 έτη θεωρούνταν ανεκτό όριο. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι και το 19ο αιώνα στην Αγγλία, ένας άνδρας μπορούσε νόμιμα να έχει επαφή με τη σύζυγό του ακόμη κι αν εκείνη ήταν μόλις 12 ετών https://en.wikipedia.org/wiki/Marriageable_age

Παρότι οι απλοί άνθρωποι συχνά παντρεύονταν σε μεγαλύτερες ηλικίες (λόγω οικονομικών συνθηκών, π.χ. στην μεσαιωνική Αγγλία οι περισσότεροι κοινοί γάμοι γίνονταν στα 18-25 χρόνια, οι γάμοι παιδιών δεν αντιμετωπίζονταν με αποστροφή από την κοινωνία αλλά ως νόμιμες ενώσεις όταν συνέτρεχαν λόγοι. Στις βασιλικές οικογένειες της Ευρώπης υπάρχουν πολλά παραδείγματα. Η Ισαβέλλα του Καρτιέ (Isabelle of Valois) παντρεύτηκε τον βασιλιά Ριχάρδο Β’ της Αγγλίας σε ηλικία μόλις 6 ετών. Η Μαργαρίτα Μπωφόρ, μητέρα του μετέπειτα βασιλιά Ερρίκου Ζ’ της Αγγλίας, παντρεύτηκε και τεκνοποίησε περίπου στα 13 της. Αυτά τα γεγονότα δεν θεωρούνταν ανήθικα τότε. Ακόμα και σε θρησκευτικό επίπεδο, η ιδέα ενός πολύ νεαρού ζευγαριού δεν ήταν ξένη. Η Παρθένος Μαρία, στην χριστιανική παράδοση, πιστεύεται (με βάση το πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου) ότι ήταν 12 ετών όταν μνηστεύθηκε τον Ιωσήφ (οι ραβίνοι της εποχής μάλιστα τόνιζαν ότι επειδή η Μαρία έφτασε στα 12 έτη τότε θεωρήθηκε ότι βρίσκεται σε ηλικία γάμου), ορισμένες πηγές μάλιστα αναφέρουν ότι ο Ιωσήφ ήταν πολύ μεγαλύτερος (90 ετών). Στον παραδοσιακό Ιουδαϊσμό, επίσης, επιτρεπόταν στον πατέρα να αρραβωνιάσει τις θυγατέρες του πριν την εφηβεία, με την προοπτική ο γάμος να ολοκληρωθεί όταν εκείνες ωριμάσουν. Η Bat Mitzvah στα 12 σηματοδοτεί ότι το κορίτσι θεωρείται πλέον ώριμο να αναλάβει θρησκευτικές και κοινωνικές ευθύνες, κάτι ανάλογο με την ενηλικίωση. https://aleteia.org/2025/03/18/was-st-joseph-90-years-old-when-he-married-the-virgin-mary/

Στην προνεωτερική Χριστιανική και Ιουδαϊκή κοινωνία ο γάμος «παιδιών» δεν ταυτιζόταν με σεξουαλική κακοποίηση. Ήταν ένας θεσμός σύναψης οικογενειακών δεσμών, με τη σύμφωνη γνώμη των γονέων και της κοινότητας και με την προσδοκία ότι η συμβίωση θα ξεκινήσει όταν το νεαρό άτομο μπορούσε βιολογικά και ψυχολογικά να ανταπεξέλθει. Η αποδοκιμασία και η ένσταση απέναντι σε τέτοιους γάμους είναι ουσιαστικά προϊόν των μεταγενέστερων βικτωριανών αντιλήψεων, όταν η Δύση επαναπροσδιόρισε την παιδική ηλικία ως περίοδο αγνότητας που πρέπει να προστατευτεί (όμως τόσο υποκριτικά καταπατάει η ίδια όπως θα δούμε στη συνέχεια).

Ένα εξίσου αποκαλυπτικό παράδειγμα κοινωνικής μεταβολής των ορίων ενηλικίωσης είναι οι ΗΠΑ. Αν και σήμερα κάθε πολιτεία των ΗΠΑ έχει θέσει το όριο συναίνεσης στα 16-18 έτη (κάτι που πολλοί Αμερικανοί δημοσιογράφοι και ερευνητές αμφισβητούν ανοιχτά – https://19thnews.org/2023/07/explaining-child-marriage-laws-united-states/ ), στο παρελθόν οι νόμοι ήταν πολύ διαφορετικοί. Στα τέλη του 19ου αιώνα (1880), στις περισσότερες πολιτείες το όριο συναίνεσης ήταν μόλις 10 έτη – με την εξαίρεση του Ντέλαγουερ, όπου ήταν μόλις 7 έτη. Αυτοί οι χαμηλοί δείκτες αντανακλούν το ότι στην αμερικανική κοινωνία της εποχής (όπως και στην ευρωπαϊκή) ένα κορίτσι γύρω στα 10 θεωρούνταν ότι βρίσκεται ήδη στην εφηβεία και μπορεί να συναινέσει. Για παράδειγμα, νομικοί και κοινωνιολόγοι έχουν καταγράψει ότι έως τη δεκαετία του 1960, θεωρητικά ένας 50χρονος άνδρας μπορούσε νόμιμα να έχει σεξουαλική σχέση με ένα παιδί 7 ετών στο Ντέλαγουερ αφού ο νόμος οριοθετούσε έτσι την ηλικία συναίνεσης. Τέτοιες περιπτώσεις ήταν σπάνιες, ωστόσο ο νόμος δείχνει την νοοτροπία της τότε εποχής. https://en.wikipedia.org/wiki/Age_of_consent_in_the_United_States

Η κατάσταση αυτή άρχισε να αλλάζει ριζικά με τα κινήματα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων στο τέλος του 19ου αιώνα. Υπό την πίεση οργανώσεων και εκστρατειών (όπως η περίφημη σειρά άρθρων “Maiden Tribute of Modern Babylon” του W.T. Stead το 1885 στη Βρετανία), τόσο η Ευρώπη όσο και οι ΗΠΑ αναθεώρησαν τους νόμους. Μέχρι το 1920, σχεδόν όλες οι αμερικανικές πολιτείες είχαν ανεβάσει το ηλικιακό όριο στα 16 με 18 έτη. Ωστόσο, η διαδικασία αυτή δεν ήταν ομοιόμορφη. Ορισμένες πολιτείες διατήρησαν χαμηλά όρια για δεκαετίες. Η πολιτεία της Τζόρτζια μόλις το 1995 αύξησε την ηλικία συναίνεσης από τα 14 στα 16 έτη, ενώ στη Χαβάη έως το 2001 ίσχυε ακόμα το όριο των 14. Αυτό σημαίνει πως μέχρι πρόσφατα υπήρχαν περιοχές των ΗΠΑ όπου μια 14χρονη νομίμως θεωρούνταν ικανή για συναινετική σεξουαλική σχέση με ενήλικο, κάτι που σήμερα οι ίδιοι οι Αμερικανοί θα κατήγγειλαν ως «παιδεραστία» αν συνέβαινε εκτός συνόρων.

Αξίζει να πούμε ότι και στην αμερικανική ιστορία υπήρξαν έμπρακτα παραδείγματα γάμων ανηλίκων που τότε δεν αντιμετωπίζονταν με το στίγμα που θα είχαν σήμερα. Για παράδειγμα, στο αποικιακό Βιρτζίνια του 17ου αιώνα καταγράφεται ο γάμος της Mary Hathaway σε ηλικία 9 ετών με τον William Williams. Παρόμοια, γνωστό είναι το σκάνδαλο του μουσικού Jerry Lee Lewis τον 20ό αιώνα. Το 1958 παντρεύτηκε την 13χρονη εξαδέλφη του, ενώ αυτό προκάλεσε κοινωνική κατακραυγή καθώς είχαν αλλάξει τα ήθη, νομικά ήταν εφικτό σε ορισμένες πολιτείες. Όπως παρατηρεί η ιστορικός Carolyn Cocca, όλα τα ηλικιακά όρια από τα 7 έως τα 21 έτη έχουν κατά καιρούς θεωρηθεί «η κατάλληλη ηλικία» ενηλικίωσης και έχουν βρει τη θέση τους σε νόμους κάποιας χώρας μέσα στα τελευταία 300 χρόνια. Αυτό υπογραμμίζει πόσο ρευστή είναι η ιδέα της ενηλικίωσης. Δεν υπάρχει κανένα απόλυτο βιολογικό «μαγικό νούμερο», αλλά κοινωνικές συμβάσεις που αλλάζουν (κάτι που το Ισλάμ αποδέχεται και αναγνωρίζει στο συγκεκριμένα στο κομμάτι της ηλικίας γάμου όπως θα δούμε παρακάτω).

Εφόσον είδαμε ορισμένα παραδείγματα από την ιστορία του δυτικού κόσμου τώρα είναι πιο εύκολο να δούμε το ζήτημα των «ανήλικων» γάμων στο Ισλάμ, το πλαίσιο του και τη νομολογία που το συνοδεύει.

Πολλοί επικριτές του Ισλάμ εστιάζουν στον γάμο του Προφήτη Μουχάμαντ صلى الله عليه وسلم με την Aΐσα, ο οποίος σύμφωνα με ορισμένες πηγές τελέστηκε όταν εκείνη ήταν πολύ μικρή (αναφέρεται ότι η Αΐσα μνηστεύθηκε γύρω στα 6 και η συμβίωση ξεκίνησε όταν ήταν περίπου 9 ετών). Για τα σύγχρονα δυτικά μάτια αυτό φαντάζει σοκαριστικό, όμως πρέπει να αξιολογηθεί στο πλαίσιο της αραβικής κοινωνίας του 7ου αιώνα. Εκείνη την εποχή, τέτοιοι γάμοι δεν ήταν ασυνήθιστοι στην περιοχή, όπως άλλωστε είδαμε, και αλλού στον κόσμο συνέβαιναν. Σημασία έχει ότι το Κοράνι και η ισλαμική διδασκαλία δεν επιβάλλουν πουθενά τον γάμο με παιδιά. Δεν υπάρχει καμία εντολή που να λέει ότι πρέπει ή είναι καλό να παντρεύεται κανείς μικρά κορίτσια. Αντιθέτως, η γενική αρχή της Σαρία είναι ότι ο γάμος είναι ένα σοβαρό συμβόλαιο (άκντ) που προϋποθέτει συναίνεση και την ικανότητα των συζύγων να εκπληρώσουν μεταξύ τους δικαιώματα και υποχρεώσεις. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο έγινε και ο γάμος με την Αίσα.

Στην κλασική ισλαμική νομολογία, το βιολογικό σημάδι της ενηλικίωσης (εφηβεία) θεωρείται κρίσιμο. Παραδοσιακά, όταν το άτομο έμπαινε στην εφηβεία (έμμηνος ρύση για τη γυναίκα, πρώιμα σημάδια ανδρισμού για τον άνδρα), τότε αποκτούσε θρησκευτικές υποχρεώσεις (υπόκειτο στις εντολές της θρησκείας) και μπορούσε να τελέσει έγκυρο γάμο. Είναι χαρακτηριστικό ένα χαντίθ που αποδίδεται στην ίδια την Αΐσα: «Όταν ένα κορίτσι φτάσει στην ηλικία των εννέα ετών, θεωρείται γυναίκα». Δηλαδή, σε εκείνα τα συμφραζόμενα της εποχής, τα 9 έτη αν συνοδεύονται από σημάδια ωρίμανσης, δεν σήμαιναν «παιδί» αλλά νεαρή γυναίκα. Σύμφωνα με τις περιγραφές των πηγών, η Αΐσα κατά την έναρξη του έγγαμου βίου είχε ήδη έμμηνο ρύση, άρα βιολογικά δεν θεωρείτο παιδί αλλά έφηβη. Κανένας σύγχρονός της δεν θεωρούσε τον Προφήτη ανήθικο για αυτόν τον γάμο, όπως ακριβώς και οι γάμοι 7-10 χρονών στην Ευρώπη τότε δεν στιγματίζονταν.

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι το Ισλάμ δεν ορίζει μία συγκεκριμένη “ηλικία γάμου” για όλες τις περιστάσεις, ακριβώς επειδή αναγνωρίζει ότι η ωριμότητα διαφέρει. Αντί αυτού, θέτει μια αρχή: Ο γάμος επιτρέπεται όταν το άτομο είναι υπόλογο για τις πράξεις του, κάτι που συμβαίνει με την σωματική και πνευματική ωριμότητα. Σε αντίθεση με υποχρεώσεις όπως η προσευχή ή η νηστεία (όπου η Σαρία δίνει ένα γενικό όριο την εφηβεία, ~15 έτη), για το γάμο δεν δίνεται συγκεκριμένο όριο. Παραδοσιακά, ο γάμος πριν την εφηβεία θεωρήθηκε θεμιτός μόνο εάν αποφασιζόταν από τον κηδεμόνα προς όφελος του παιδιού και συνήθως σήμαινε απλώς αρραβώνα, η πραγματική συζυγική συμβίωση αναμενόταν να αρχίσει μετά την εφηβεία. Οι κλασικοί Μουσουλμάνοι νομικοί συμφωνούσαν ότι είναι προτιμότερο ο γάμος να λαμβάνει χώρα μετά την σωματική ωρίμανση του ατόμου, ώστε να αποφεύγονται σωματικές και ψυχολογικές βλάβες Ο ίδιος ο Προφήτης δεν επέβαλε στους πιστούς να παντρεύονται μικρά κορίτσια, αντιθέτως, τα περισσότερα δικά του παντρολογήματα αφορούσαν ενήλικες γυναίκες (χήρες ή μεγαλύτερες από τον ίδιο). Ο γάμος με την Αΐσα είχε επίσης πολιτική-κοινωνική διάσταση (σύσφιξη δεσμών με τον πατέρα της, Abu Bakr) και δεν παρουσιάζεται ως πρότυπο που πρέπει να μιμούνται όλοι. Δείτε περισσότερα:  https://islamforgreeks.org/2021/01/14/oi-gynaikes-tou-profhth-kai-h-polygamia-apanthseis-se-kritikes-kai-laspologies/

Σήμερα, στις μουσουλμανικές χώρες, η πλειονότητα έχει υιοθετήσει νομικά πλαίσια που θέτουν ελάχιστα ηλικιακά όρια για το γάμο, συμβατά με τα διεθνή στάνταρ. Για παράδειγμα, η Αίγυπτος, η Σ.Αραβία, η Τουρκία, το Μαρόκο, η Τυνησία, η Ινδονησία, κ.ά. ορίζουν το 18ο έτος ως γενικό κατώτατο όριο για γάμο (συχνά με κάποια εξαίρεση στα 16 με δικαστική άδεια). Το ίδιο το ισλαμικό δίκαιο δέχεται αυτές τις νομοθετικές ρυθμίσεις, καθώς ο σκοπός είναι η προστασία του συμφέροντος των νέων. Όπως αναφέρει το αιγυπτιακό επίσημο ινστιτούτο, η θέσπιση ηλικιακών ορίων από τα κράτη είναι θετική εφόσον λαμβάνει υπ’όψιν τις περιστάσεις, διότι διασφαλίζει ότι οι μελλοντικοί σύζυγοι μπορούν να επωμιστούν τις ευθύνες του γάμου. Η θρησκεία δεν αντιτίθεται σε αυτό, αντιθέτως, στηρίζει την αποτροπή βεβιασμένων γάμων που θα έβλαπταν τους νέους. Είναι αξιοσημείωτο ότι στις περισσότερες μουσουλμανικές χώρες σήμερα οι γάμοι ανηλίκων καταγράφονται σε μικρό ποσοστό του συνόλου των γάμων και συνήθως συμβαίνουν σε αγροτικές ή φτωχές κοινότητες παρά στις γενικές πληθυσμιακές τάσεις.

Συμπερασματικά, το Ισλάμ δεν ταυτίζεται με τους ανήλικους γάμους. Αυτοί αποτελούν προϊόν κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών (φτώχεια, έλλειψη εκπαίδευσης, τοπικά έθιμα) που δεν έχουν ιδιαίτερη βάση στη θρησκεία. Η ισλαμική διδασκαλία απαιτεί οι γάμοι να τελούνται με συναίνεση και με γνώμονα την προάσπιση της οικογένειας. Οποιαδήποτε κατάχρηση, π.χ. εξαναγκαστικός γάμος ανηλίκου για οικονομικό όφελος, καταδικάζεται, παρότι δυστυχώς συμβαίνει σε ορισμένες κλειστές κοινωνίες (όπως συμβαίνει αντίστοιχα και σε μη μουσουλμανικές περιοχές, π.χ. σε κοινότητες της Ινδίας, Κίνας, Ρωσίας ή της Αφρικής ανάμεσα σε χριστιανούς).

Για το Ισλάμ συγκεκριμένα μπορείτε να δείτε επίσης το βίντεο – παρουσίαση: «Η ηλικία γάμου της Άισα και η κριτική περί ανήλικων γάμων στο Ισλάμ» – https://islamforgreeks.org/2023/09/23/h-hlikia-th-aisha-kai-h-kritikh-peri-anhlikwn-gamwn/

Να περάσουμε τώρα στην δυτική προπαγάνδα και στα διπλά μέτρα και σταθμά

Παρά τα παραπάνω, η ειδησεογραφία στη Δύση συχνά αντιμετωπίζει το ζήτημα με μονομέρεια. Τίτλοι όπως «Οι ανήλικες νύφες» έχουν εμφανιστεί σε ελληνικά μέσα ενημέρωσης, συνοδευόμενοι από περιγραφές ακραίων περιστατικών, π.χ. μια περίπτωση γάμου 6χρονης στο Σουδάν και από γενικεύσεις ότι τάχα το Κοράνι «κηρύττει» πως οι γυναίκες είναι αντικείμενα που ο άνδρας μπορεί να εκμεταλλεύεται κατά βούληση. Ένα τέτοιο άρθρο παρουσίαζε στατιστικά από την Τουρκία, υποστηρίζοντας ότι «σε κάθε τρεις γάμους, ο ένας είναι με ανήλικη νύφη», χαρακτηρίζοντας μάλιστα αυτή την πρακτική «φανερή αλλά νόμιμη παιδεραστία» υπό το ισλαμικό καθεστώς Ερντογάν. Πρόκειται για εμφανή παραποίηση και προπαγάνδα που σχετίζεται με πολιτικούς λόγους.

Πρώτον, η χρήση όρων όπως «νόμιμη παιδεραστία» είναι άκυρη. Στην Τουρκία, μια χώρα όπου ο πληθυσμός είναι μουσουλμανικός αλλά το κράτος κοσμικό, ο νόμος δεν επιτρέπει τον γάμο πριν τα 18 (ή τα 17 με γονική συναίνεση, και κατ’ εξαίρεση τα 16 με δικαστική απόφαση). Τα στοιχεία που ανέφερε το προπαγανδιστικό τους άρθρο (134.629 ανήλικα κορίτσια παντρεύτηκαν σε 3 χρόνια, 20.000 αιτήσεις για γάμους κάτω των 16 σε 20 χρόνια) αντανακλούν είτε παράνομους θρησκευτικούς γάμους που δεν αναγνωρίζονται από το κράτος, είτε περιπτώσεις γάμων 16-17 ετών με δικαστική έγκριση. Σε κάθε περίπτωση, παρουσιάζονται σαν κανόνας φαινόμενα που, αν και ανησυχητικά, συμβαίνουν κυρίως σε αγροτικές περιοχές (π.χ. αναφέρεται η επαρχία Şanlıurfa με 60% των γάμων να περιλαμβάνουν ανήλικες). Το ίδιο το τουρκικό κράτος αναγνωρίζει το πρόβλημα και δεν το θεωρεί “νόμιμο δικαίωμα” βάσει θρησκείας, όπως διατείνεται το προπαγανδιστικό άρθρο.

Δεύτερον, είναι απαραίτητο να κάνουμε συγκρίσεις με τη δυτική πραγματικότητα ώστε να αντιληφθούμε την υποκρισία. Ενώ τα μέσα κατακεραυνώνουν τις «τριτοκοσμικές» χώρες, στις ίδιες τις Ηνωμένες Πολιτείες το φαινόμενο των γάμων ανηλίκων μόνο εξαφανισμένο δεν είναι. Σύμφωνα με έρευνα της οργάνωσης Unchained at Last, περίπου 250.000 γάμοι με έναν τουλάχιστον σύζυγο κάτω των 18 τελέστηκαν στις ΗΠΑ την περίοδο 2000-2010 https://www.huffingtonpost.gr/2017/02/11/eidiseis-diethnes-giati-oi-hnwmenes-politeies-epitrepoun-akoma-sta-12xrona-na-pantreuontai_n_14690274.html .

Μάλιστα, σε όλες τις αμερικανικές πολιτείες επιτρέπεται νομικά ο γάμος πριν τα 18, εφόσον υπάρξει γονική συγκατάθεση ή/και δικαστική έγκριση. Οι μισές πολιτείες δεν έχουν καν απόλυτο κατώτατο όριο ηλικίας, πράγμα που σημαίνει ότι θεωρητικά μπορεί ένα δικαστήριο να εγκρίνει γάμο ατόμου ακόμη και 12 ή 13 ετών σε ορισμένες περιπτώσεις.

Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο: 15 εκατομμύρια κορίτσια κάτω των 18 παντρεύονται κάθε χρόνο παγκοσμίως, και ενώ το φαινόμενο επικεντρώνεται σε φτωχές χώρες, η πλουσιότερη χώρα του κόσμου (ΗΠΑ) δεν είναι άμοιρη, αντιθέτως, εμφανίζεται στις στατιστικές με σημαντικό αριθμό. Το Ηνωμένο Βασίλειο επίσης καταγράφεται στην 15η θέση παγκοσμίως σε ποσοστά γάμων ανηλίκων. Στην Ελλάδα, το νομικό πλαίσιο ορίζει μεν τα 18 ως ηλικία γάμου, αλλά δίνει τη δυνατότητα με δικαστική απόφαση να τελεστεί γάμος και νωρίτερα «αν το επιβάλλουν σοβαροί λόγοι» https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/n-1329-1983/arthro-12-nomos-1329-1983 .

Δηλαδή, ακόμα και η ελληνική έννομη τάξη αναγνωρίζει ότι μπορεί κάτω από εξαιρετικές περιστάσεις ένας ανήλικος να παντρευτεί, κάτι που όντως συμβαίνει, ιδίως σε κοινότητες Ρομά ή όταν υπάρχει εγκυμοσύνη. Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι το ηλικιακό όριο συναίνεσης για σεξουαλική επαφή στην Ελλάδα είναι τα 15 έτη (ένα από τα χαμηλότερα στην Ευρώπη). Αυτό σημαίνει ότι η ίδια κοινωνία που αποδοκιμάζει έναν γάμο 16χρονης σε μια μουσουλμανική χώρα, δεν θεωρεί ποινικά αξιόμεμπτο μια 15χρονη να έχει σχέση με 30χρονο εντός ελληνικών συνόρων, αρκεί να μην είναι παντρεμένοι. Πρόκειται για σαφές δυτικό παράδοξο. Όταν μια ανήλικη εμπλέκεται εκτός γάμου σεξουαλικά, αντιμετωπίζεται (σε ορισμένες χώρες) ως έφηβη που μπορεί να συναινέσει, αλλά όταν η ίδια ανήλικη παντρεύεται (π.χ. με γονική απόφαση) σε μια παραδοσιακή κοινωνία, όλη η πράξη ερμηνεύεται μονοσήμαντα ως «παιδική κακοποίηση»

Το πρόβλημα με τα πολεμικά προπαγανδιστικά άρθρα είναι ότι συγχέουν δύο εντελώς διαφορετικές έννοιες. Την πολιτισμική πρακτική των πρώιμων γάμων αφενός, και την παιδοφιλία (κλινικά οριζόμενη ως σεξουαλική έλξη ενηλίκου προς προεφηβικά παιδιά) αφετέρου. Οι γάμοι «ανηλίκων» στις παραδοσιακές κοινωνίες δεν υποκινούνται από «σεξουαλική προτίμηση σε παιδιά», συνδέονται με κοινωνικοοικονομικούς λόγους. Η υποκρισία έγκειται στο ότι μορφές εξαναγκασμού με ξεκάθαρο παιδοφιλικό υπόβαθρο παρατηρούνται στη Δύση ( χιλιάδες περιστατικά trafficking ανηλίκων ή σεξουαλικής κακοποίησης από πρόσωπα εμπιστοσύνης όπως καταγράφονται σε δυτικά ειδησεογραφικά), αλλά σπάνια παρουσιάζονται ως συστημικό πρόβλημα του δυτικού πολιτισμού συνολικά. Αντίθετα, οι παθογένειες των μη δυτικών κοινωνιών αποδίδονται συχνά συλλήβδην στη θρησκεία ή στην κουλτούρα τους, χωρίς ανάλυση των πραγματικών αιτίων.

Εν ολίγοις, η ρητορική που παρουσιάζει τους μουσουλμάνους ως παιδόφιλους λόγω «ανήλικων νυφών» πέρα που δεν έχει καμία βάση, αποτυγχάνει κυρίως να σταθμίσει τους παράγοντες της φτώχειας και της ελλιπούς (Ισλαμικής) εκπαίδευσης. Επιπλέον, αγνοεί επιδεικτικά τα δυτικά δύο μέτρα και σταθμά. Θα έπρεπε με το ίδιο σκεπτικό να κατηγορήσουμε τον Χριστιανισμό επειδή στην Χριστιανική παράδοση η παρθένος Μαρία ήταν ανήλικη μητέρα, ή να πούμε ότι οι ΗΠΑ «θεσμοθετούν την παιδοφιλία» διότι επιτρέπουν σε 40χρονους να παντρεύονται 16χρονες με γονική συναίνεση (πράγμα που συμβαίνει νόμιμα). Προφανώς, τέτοιες διατυπώσεις δεν βοηθούν, αντίθετα, διαιωνίζουν στερεότυπα και κλείνουν τα μάτια στις πραγματικές αιτίες που συντηρούν το φαινόμενο για το οποιο δήθεν ευαισθητοποιούνται.

Πάμε τώρα στην ουσία του προβλήματος και συγκεκριμένα στην σεξουαλικοποίηση της παιδικής ηλικίας στη Δύση.

Εφόσον το ζήτημα είναι η προστασία των παιδιών, θα ήταν εγκληματική παράλειψη να μην αναφερθούμε σε μια τάση που παρατηρείται στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Την σεξουαλικοποίηση της παιδικότητας μέσω της κουλτούρας και της αγοράς. Ενώ η Δύση αντιμετωπίζει το σεξ με ανηλίκους ως απόλυτο ταμπού, παράλληλα εκθέτει τα παιδιά της σε έντονα σεξουαλικοποιημένες εικόνες και πρότυπα από πολύ μικρή ηλικία. Όπως σημειώνει έρευνα του Harvard International Review, μόλις τα τελευταία 20 χρόνια οι ανεπτυγμένες χώρες άρχισαν να ανησυχούν σοβαρά για τον αντίκτυπο που έχει στα παιδιά η έκθεσή τους σε σεξουαλικά φορτισμένα μέσα, ξεχωριστά από την καθ’ αυτη παιδοφιλική κακοποίηση https://hir.harvard.edu/all-about-sex-global-childhood-sexualization-and-education .

Η «σεξουαλικοποίηση» ορίζεται ως η επιβολή της σεξουαλικότητας μέσω της αντικειμενοποίησης και της έμφασης στην εμφάνιση ή τη σεξουαλική συμπεριφορά (έντονο ανάμεσα σε ομοφυλοφίλους και woke ατζέντες). Σήμερα, τα παιδιά μεγαλώνουν βομβαρδιζόμενα από τέτοια ερεθίσματα. Μουσικά βίντεο, διαφημίσεις, τηλεοπτικά προγράμματα και μέσα κοινωνικής δικτύωσης που προβάλλουν πρότυπα εστιασμένα στην σεξουαλική εικόνα. Στην αγορά διατίθενται κούκλες Bratz “Baby” ντυμένες με δικτυωτά καλσόν και μίνι φούστες για κορίτσια 6 ετών, καθώς και μαγιό μπικίνι με ενισχυμένο σουτιέν για επτάχρονα. Προωθεί στα κορίτσια την ταύτιση της αξίας τους με τη σεξουαλική τους εμφάνιση από πρόωρη ηλικία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν και τα παιδικά καλλιστεία (child beauty pageants) στις ΗΠΑ, όπου κοριτσάκια 5-10 ετών μακιγιάρονται και ντύνονται σαν ενήλικες γυναίκες, ενθαρρύνονται να λανσάρουν σεξαπίλ ενώ ακόμη δεν έχουν κατανοήσει τη σημασία του.

Οι συνέπειες αυτής της εμπορευματοποίησης της παιδικής αθωότητας είναι ανησυχητικές. Αυτός είναι ο ορισμός όχι μόνο της παιδοφιλίας αλλά και της εκλογίκευσης της. Μελέτες έχουν δείξει ότι η έκθεση σε σεξουαλικές εικόνες από μικρή ηλικία συνδέονται με τραύματα. Χαμηλή αυτοεκτίμηση στα κορίτσια που μαθαίνουν να αξιολογούν τον εαυτό τους βάσει της σεξουαλικότητάς τους, διαστρεβλωμένες αντιλήψεις στα αγόρια για το τι να προσδοκούν από τις γυναίκες, και γενικά σύγχυση γύρω από τα όρια και τη συναίνεση (κλασσικό παράδειγμα της νεολαίας στη Δύση οπου το κουβαλάνε και στην ενηλικίωση) hir.harvard.edu.

Ένα ανησυχητικό στατιστικό από τη Βρετανία είναι οτι περίπου το 1/3 των περιπτώσεων σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών αφορά πλέον παιδιά δράστες εναντίον άλλων παιδιών, δηλαδή ανήλικοι που μιμούνται συμπεριφορές ενηλίκων, θολώνοντας τη γραμμή μεταξύ θύτη και θύματος. Στις ΗΠΑ έχει παρατηρηθεί αύξηση στις σεξουαλικές επιθέσεις εφήβων, υποβοηθούμενη από την πρόσβαση στην πορνογραφία (άλλο ένα βοηθητικό μέσο προς την παιδοφιλία) μέσω διαδικτύου και το φαινόμενο του “sexting” (ανταλλαγή άσεμνων φωτογραφιών), όπου έφηβοι βρέθηκαν ακόμη και αντιμέτωποι με τον νόμο ως “σεξουαλικοί παραβάτες” επειδή διακίνησαν τέτοιες εικόνες. Εν ολίγοις, ενώ επισήμως στη Δύση υπάρχει η στάση «τα παιδιά δεν πρέπει να έχουν καμία σχέση με το σεξ», στην πράξη τα παιδιά βομβαρδίζονται με σεξουαλικά μηνύματα σε έμμεσο ή άμεσο επίπεδο.

Αυτό το φαινόμενο θα μπορούσε κανείς να το αποκαλέσει «δυτική παιδοφιλία εκ του πλαγίου». Όχι υπό την έννοια ότι ενθαρρύνεται νομικά η επαφή ενηλίκων με παιδιά, αλλά υπό την έννοια ότι η παιδική ηλικία γίνεται αντικείμενο ερωτισμού στην κουλτούρα. Η “Lolita” αισθητική (από το διάσημο μυθιστόρημα του Nabokov) έχει διεισδύσει σε διαφημίσεις, στη μόδα, στην ποπ μουσική. Στην Ιαπωνία, όπως αναφέρει το ίδιο άρθρο της έρευνας, υπάρχει όρος “Rorikon” (από το Lolita complex) για να περιγραφεί η εμπορική εκμετάλλευση του σεξουαλικού ενδιαφέροντος για μαθήτριες. Στο Τόκιο υπάρχουν καφετέριες “JK” όπου πραγματικές έφηβες σχολικής ηλικίας «πουλούν τον χρόνο τους» σε ενήλικους θαμώνες, ενώ μέχρι πρόσφατα ήταν νόμιμη η κατοχή ημί-πορνογραφικών φωτογραφιών ανηλίκων (χωρίς πλήρη γύμνια). Αυτή η ωμή εκμετάλλευση καταδεικνύει ότι ο σύγχρονος κόσμος αντιμετωπίζει μια νέα πρόκληση. Όχι γάμους, αλλά παιδιά-καταναλωτές σε έναν ωκεανό σεξουαλικών εικόνων.

Σε αυτό το πλαίσιο, όταν η Δύση κατακρίνει τον «άλλο» κόσμο για τους γάμους ανηλίκων, οφείλει πρώτα να κοιτάξει τον καθρέφτη της (οπου εκεί εντοπίζεται το σοβαρό πρόβλημα το οποιο είναι και δομικό – σεξουαλικοποιηση, εκλογίκευση της γύμνιας, πορνο κτλ). Εξίσου ανησυχητικό είναι το ότι στα ίδια τα “προοδευτικά” κράτη, τα παιδιά υφίστανται τρομερά τραύματα. Είτε μέσω της σεξουαλικής εκμετάλλευσης (βλ. σκάνδαλα παιδοφιλικών δικτύων, ή εκτεταμένη κακοποίηση ανηλίκων από κληρικούς στη Δύση, ζητήματα που αποσιωπήθηκαν για δεκαετίες), είτε μέσω της εμπορευματοποίησης και της πολιτισμικής ανοχής σε φαινόμενα που θολώνουν τα όρια της παιδικής ηλικίας.

Εν τέλει, η προστασία των παιδιών είναι πανανθρώπινη μέριμνα και δεν εξυπηρετείται με ισλαμοφοβικές γενικεύσεις (που περισσότερο στέκονται ως πολιτισμικές επιθέσεις παρα πραγματικό ενδιαφέρον για τα παιδιά).

Αναλύοντας το ζήτημα των γάμων σε μικρή ηλικία σε ιστορικό και κοινωνικό βάθος, καταλήγουμε ότι δεν πρόκειται για μια «ιδιαιτερότητα» της Μ.Ανατολής η χώρας της Αφρικής, ή κάποιας συγκεκριμένης θρησκείας, αλλά για ένα διαχρονικό φαινόμενο που σχετίζεται με το πώς ορίζεται η ενηλικίωση σε κάθε κοινωνία. Η έννοια της παιδικής ηλικίας ως μιας φάσης που πρέπει να παραταθεί όσο το δυνατόν περισσότερο είναι σχετικά νέα στην ανθρώπινη ιστορία. Αντίθετα, σε συνθήκες όπου το προσδόκιμο ζωής ήταν χαμηλότερο και οι κοινωνικοί ρόλοι πιο προκαθορισμένοι από νωρίς, ήταν λογικό οι άνθρωποι να παντρεύονται λίγο πριν η λιγο μετά την εφηβεία. Αυτό δεν σημαίνει ότι σήμερα είναι “όλα καλά” με τους ανήλικους γάμους, σημαίνει όμως ότι πρέπει να τους δούμε ως προϊόν της εποχής τους. Σε καμία περίπτωση οι πρόωροι γάμοι στο Ισλάμ δεν ισοδυναμούν με αποδοχή της παιδοφιλίας. Η ισλαμική διδασκαλία στηρίζεται στην αρχή της ωριμότητας και της δικαιοπρακτικής ικανότητας για τον γάμο, και οι σύγχρονες μουσουλμανικές κοινωνίες κινούνται προς την εξάλειψη των ανήλικων γάμων μέσω της Ισλαμικής εκπαίδευσης και της νομοθεσίας.

Εν τέλει, το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι ο γάμος σε νεαρή ηλικία μέσα σε ένα θρησκευτικό, οικογενειακό και αυστηρά κοινωνικά ρυθμισμένο πλαίσιο που ορίζεται η ηλικία συναίνεσης ως προστασία του νεαρού ατόμου. Το πραγματικό πρόβλημα είναι η σύγχρονη Δυτική αντίληψη που έχει καταρρίψει κάθε όριο ανάμεσα σε παιδικότητα και σεξουαλικότητα. Σε έναν κόσμο όπου το παιδί βομβαρδίζεται με σεξουαλικά υπονοούμενα, πορνογραφικά πρότυπα, «influencers» που εξωραΐζουν την αποχαλίνωση και μια κοινωνία που εξοικειώνει ανηλίκους με τον αυτοερωτισμό και τη γυμνότητα πριν καν γνωρίσουν την έννοια της ευθύνης. Αυτό είναι το πρόβλημα, αυτό είναι παιδική κακοποίηση, αυτό οδηγεί στην εκμετάλλευση.

Στο Ισλάμ, οι σχέσεις μεταξύ των φύλων ρυθμίζονται με αυστηρούς κανόνες, η σεμνότητα προστατεύεται, ο γάμος έχει ως βάση την ευθύνη και την ισλαμική ηθική, και η παιδικότητα παραμένει παιδικότητα, όχι καταναλωτικό προϊόν. Η ίδια η θρησκεία αποκλείει κάθε μορφή κακοποίησης και θεμελιώνει το δικαίωμα του παιδιού να μεγαλώσει με καθαρότητα, ασφάλεια και πνευματική καθοδήγηση.

Η πολεμική περί «παιδιών-νυφών» δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ιδεολογική επίθεση από κοινωνίες που έχουν νομιμοποιήσει την ανηθικότητα και την εκμετάλλευση, αλλά αναζητούν εξιλαστήρια θύματα στους παραδοσιακούς λαούς.

Ζούμε σε έναν κόσμο παραλογισμού, όπου η θρησκεία στοχοποιείται, ενώ το σύστημα που κανονικοποιεί την κακοποίηση επαινείται ως «πρόοδος».